زاینده رود
مقدمه
از اهمیت زاینده رود همین بس که با خشک شدن آن نه تنها تمامی فعالیت های اقتصادی و اجتماعی ساکنان اصفهان دچار دگرگونی می شود، بلکه پیامدهای روحی – روانی، زیست محیطی، و حتی سیاسی آن در سطوح منطقه ای و ملی تأثیری ژرف برجای می نهد.
رود حوضه ی آبریز زاینده رود با مساحت حدود 41500 کیلومتر مربع، حوضه ی کاملاً بسته ای است که هیچ خروجی به دریا ندارد. رودخانه زاینده رود از کوه های زاگرس در غرب اصفهان سرچشمه می گیرد و در باتلاق گاوخونی در شرق اصفهان به پایان می رسد. قمست عمده ای از حوضه به خصوص در پایین دست (منطقه دودشت) دارای اقلیم خشک و نیمه خشک است. متوسط بارش در اصفهان 130 میلی متر در سال است.
حداکثر میزان بارش حوضه در کوهرنگ با 1400 میلی متر و حداقل بارش حوضه در ورزنه با 88 میلی متر است. بخش عمده ای از بارندگی حوضه در ماه های زمستان رخ می دهد و در فصل تابستان بارش مؤثری وجود ندارد. همچنین متوسط سالانه ی تبخیر و تعرق پتانسیل در حوضه 1500 میلی متر است؛ لذا بدون دسترسی به منابع قابل اطمینان آب، کشاورزی در سطح حوضه ی زاینده رود ممکن نخواهد بود.
پیش تر از آن که گروهی از حاکمان در گستره ی تاریخ ایران زمین سپاهان (اصفهان) را شاهدی بر قدرت و شکوه حکمرانی خویش جلوه گر سازند، این سرزمین جلوگاه طبیعت بود. کسی نبود تا دیگری را بیازارد. درختان سر به آسمان کشیده با دلربایی شاخساران سبز خود پهلو به پهلو، چمن زارهای پهناور به همره سرود باد و آوای نسیم و طنین نغمه های دل انگیز پرنده های رنگارنگ و ترنم بال های آنان همه بر بستر جاودان موج های خروشان زنده رود با پایکوبی و هیجانی وصف ناپذیر، زیباترین و شگفت انگیزترین سمفونی حیات و شادمانی را بر پیشانی فلات مرکزی ایران رقم می زدند. زاینده رود، مرواریدهای سپید دامنه های زردکوه بختیاری را در هر بهار با گرمای عشق خویش به قطرات آب مبدل می کرد و روح زندگی را در این قطرات چنان جاری می ساخت که زردکوه بر خود می بالید که زنده رود، تالاب گاوخونی را نیز از سینه ی او آب می دهد و بدین سان نام او را همواره جاودان می سازد. زردکوه از این رو تالاب گاوخونی را نیز فرزند خود می دانست و زنده رود را رگ جاری سینه ی خویش. او نمی پنداشت زمانی خواهد رسید که رگ سینه اش را تکه تکه کنند. آنگاه زاینده رود همانند اژدهایی مهربان از فراز کوهرنگ تا گاوخونی آرمیده بود و هر از چند گاهی با خروش ناگهانی اش به هر سو طراوت نثار می کرد. بهشت سبز سپاهان را کویری خسته از شمال و جنوب و مشرق دربرگرفته بود. مردمان از هر سو خود را به این بهشت می رساندند و هرکدام به نوعی در سمفونی حیات همراه با زنده رود در جشن و هیجان طبیعت شرکت می جستند.
در زمینه ی حوضچه ی آبیاری زاینده رود این خردادبه در «المسالک و الممالک» احتمالاً قبل از دیگران در این مورد اظهار نظر کرده و گفته است: «سرچشمه ی زرین رود، دره ی اصفهان است. از این رود روستاهای هفت گانه (اصفهان) سیراب می شوند». بر اساس تحقیقات اقتصادی و اجتماعی زاینده رود که در سال 1344 توسط دانشکده ی علوم سیاسی و اقتصادی دانشگاه تهران انجام گرفته است، بلوکات آبخور زاینده رود، منطقه ای را شامل می شود که از پل زمان خان شروع می شود و بر مبنای طومار منسوب به شیخ بهایی، نظم و نسق خاصی بر آن حاکم است. این حوضه ی وسیع که در طرفین شرق و جنوب شرقی و جنوب غربی اصفهان واقع شده است تا حاشیه ی گاوخونی ادامه می یابد. حسین ابری به نقل از مأخذ پیش تر ذکر شده، میزان وابستگی اراضی بلوکات آبخور زاینده رود را به ترتیب از سرچشمه تا پایاب (غرب به شرق) در جدول زیر نشان داده است. (جدول 1)
بر اساس بررسی های تاریخی موجود، در دوران های گوناگون تقسیم آب زاینده رود و بهره برداری هر یک از روستاها از آب رودخانه در 6 ماهه ی دوم سال که هوا گرم و آب کمتری موجود بوده است، تابع تعداد سهامی بوده است که در طومار منسوب به شیخ بهایی تعیین گردیده بود.
ردیف نام بلوک درصد وابستگی اراضی به آب زاینده رود
1 آیدغمش و اشیان 91 درصد
2 گرکن 95 درصد
3 اشترجان 6/58 درصد
4 ماربین 35 درصد
5 جی 66 درصد
6 کراج 47 درصد
7 براآن 14 درصد
8 رودشت 80 درصد